Η εν Αγίω Όρει Ιερά Μονή του Ξηροποτάμου, η οποία θησαυρίζει το μέγιστον πάντων των Τιμίων Ξύλων του Ζωοποιού Σταυρού, αφιέρωμα του αυτοκράτορος Ρωμανού του Α’ εις τον κτίτορα αυτής όσιον Παύλον τον Ξηροποταμηνόν, πανηγυρίζει έκπαλαι την Δεσποτικήν εορτήν της Υψώσεως του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού με ιδιαιτέραν λαμπρότητα.
Μάλιστα οι ενταύθα αρχαίοι κώδικες διασώζουν ιαμβικόν κανόνα εις την Ύψωσιν, ποίημα του Οσίου Παύλου του Ξηροποταμηνού, εφάμιλλον καθ’ όλα προς την στιχουργίαν και το ύφος των ιαμβικών κανόνων των Χριστουγέννων, των Θεοφανείων και της Πεντηκοστής· γεγονός το οποίον τεκμηριώνει και το στοιχείον του βίου του οσίου Παύλου, ότι δηλ. διετέλεσε «ύπατος των φιλοσόφων» εις το βασιλικόν «πανδιδακτήριον» της Κωνσταντινουπόλεως.
Ο ιαμβικός κανών του οσίου Παύλου, ομού μετά τινων εσπερίων στιχηρών και μεγαλυναρίων εις τα τροπάρια της θ’ ωδής, αποτελούν τας κυρίας προσθήκας εις το αρχαίον, αλλά λιτόν κείμενον του Μηναίου, τας οποίας η ευλάβεια και το ποιητικόν χάρισμα ανωνύμων προαπελθόντων πατέρων ενέταξεν εις την ανά χείρας «Πανηγυρικήν Ακολουθίαν της Υψώσεως του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού». Επιπροσθέτως έχουν ενταχθή εις τον Όρθρον οι Χαιρετισμοί του Τιμίου Σταυρού κατά το πρότυπον του Σαββάτου του Ακαθίστου, αλλά με τρόπον, ώστε να δύναται τις να τους παραλείψη, εάν θέλη. Εις το τέλος πάλιν του Όρθρου καταγράφεται λεπτομερώς η ιδιαιτέρα τάξη της τελετής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, ως αυτή τελείται ενταύθα.
Γενικώς το τυπικόν και τα τροπάρια της ανά χείρας ακολουθίας είναι εκείνα της ιδιαιτέρας χειρογράφου φυλλάδος, την οποίαν αναφέρει το εν έτει 1915 συνταχθέν «Τυπικόν της Ιεράς και Σεβασμίας, Βασιλικής, Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής του Ξηροποτάμου» και η οποία ουσιαστικώς καταγράφει την μέχρι του ΙΘ’ αιώνος λιτήν Ξηροποταμηνήν παράδοσιν.
Σημειωτέον επίσης ότι η αρχαιοτάτη και ειδική διά την εορτήν ευαγγελική περικοπή της Θείας Λειτουργίας εκ του κατά Ιωάννην (ιθ’ 6 – 11, 13 – 20, 25 – 28, 30 – 35) «Τω καιρώ εκείνω, συμβούλιον εποίησαν οι αρχιερείς…», η οποία συνήθως ευρίσκεται κολοβωμένη εις τα σύγχρονα έντυπα Ευαγγελιάρια, έχει συμπεριληφθή ακέραιος εις την ανά χείρας «Πανηγυρικήν Ακολουθίαν».
Εις την σύνταξιν πάντως της παρούσης πολλαχώς εβοηθήθημεν και από την αξιομνημόνευτον έκδοσιν «Ακολουθία εις την Ύψωσιν του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού» της φερωνύμου αγιαννανιτικής Καλύβης των Αναναίων (1971), η οποία έχει ερανισθή «εξ αρχαίων χειρογράφων» πολλά πρόσθετα τροπάρια.
Τέλος δυνάμεθα να είπωμεν ότι η ανά χείρας «Πανηγυρική Ακολουθία», με τας λεπτομερείς οδηγίας της διά του ολιγώτερον εντριβείς περί το μοναχικόν τυπικόν, θα αποβή οπωσδήποτε χρήσιμος και εις εορτάζουσας ιεράς μονάς και εορτάζοντας ενοριακούς ιερούς ναούς και όπου αλλού επιτελείται αγρυπνία επί τη Υψώσει του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού.
Όσα δε λάθη και αβλεπτήματα τυχόν εύρητε εν αυτή, είανι του συντάξαντος και, παρακαλώ, εύχεσθε υπέρ εμού, ίνα τύχω ελέους εν ημέρα Κρίσεως. (Από τον πρόλογο του Αρχιμανδρίτη Ιωσήφ, Καθηγούμενου Ιεράς Μονής Ξηροποτάμου, που περιέχεται στην έκδοση).
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος
Μικρός Εσπερινός
Μέγας Εσπερινός
Λιτή
‘Ορθρος
Α’ Στάσις Χαιρετισμών του Τιμίου Σταυρού
Β’ Στάσις Χαιρετισμών του Τιμίου Σταυρού
Γ’ Στάσις Χαιρετισμών του Τιμίου Σταυρού
Δ’ Στάσις Χαιρετισμών του Τιμίου Σταυρού
Θ’ Ωδή
Αίνοι
Τελετή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού
Τελετή της Υψώσεως εν τη Ιερά Μονή Ξηροποτάμου
Θεία Λειτουργία
Ειδήσεις του Τυπικού της ημέρας
Ομιλία περί της εορτής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού
Ανδρέου Αρχιεπισκόπου Κρήτης, Λόγος εις την παγκόσμιον Ύψωσιν του Τιμίου Σταυρού
Ιωσήφ Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, Λόγος εις την σεβάσμιον Ύψωσιν του Τιμίου Σταυρού
Γρηγορίου Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του Παλαμά, Λόγος εις τον Τίμιον Σταυρόν