ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΥΜΝΩΝ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΥΜΝΩΝ

Η ορθόδοξη υμνογραφία κατέχει μεγάλους θησαυρούς. Το κάλλος και η αρμονία των εκκλησιαστικών ύμνων, μάλιστα δε εκείνων που ευρίσκονται σε λειτουργική χρήση, εστιάζεται σε πολλές πτυχές: στις λέξεις, στους στίχους, στις στροφές, στον τόνο και στη μελωδία. Η εκκλησιαστική ποίηση είναι ποίηση προσευχής, δια της οποίας εκφράζονται τα βαθύτατα θρησκευτικά συναισθήματα. Η ποίηση, άλλωστε, υπήρξε πάντοτε ένας μοναδικός δρόμος για την ανθρώπινη ψυχή, ώστε να κατανοήσει και να καλλιεργήσει σημαντικές άξιες. Οι ύμνοι της Εκκλησίας αποτελούν την εκκλησιαστική ποίηση και ενεργούν (στις καρδιές των μελών της Εκκλησίας) το μυστήριο του Θεού, δηλαδή τη διαρκή πρόσκληση για ένωση μαζί Του (Θέωση) που Εκείνος τους απευθύνει.

Το παρόν εγχειρίδιο ακολουθεί τους κανόνες του είδους του, δηλαδή αναφέρεται συνοπτικά σε θέματα και προβλήματα της έρευνας σε όλο το εύρος του επιστημονικού κλάδου της Υμνολογίας, χωρίς να υπεισέρχεται σε επιμέρους μελέτη τους. Θεωρήσαμε ότι η ανάγκη να μυηθούν οι φοιτητές μας σ’ αυτόν το σημαντικό θεολογικό κλάδο αποτελούσε προτεραιότητα και, ως εκ τούτου, επέβαλε τη δημιουργία ενός συνοπτικού εγχειριδίου. Πρόκειται για ένα οφειλόμενο «αντίδωρο» στους αειμνήστους καθηγητές της Υμνολογίας στη Θεολογική Σχολή (κατά τον 20ό αι.), αλλά κυρίως στους αγίους υμνογράφους της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας, ο ποιητικός κάλαμος των οποίων μάς επιτρέπει να υμνήσουμε πρεπόντως τον εν Τριάδι Θεό και τους Αγίους του, αλλά και να εκφράσουμε αλήθειες που ευρίσκονται κρυμμένες στα βάθη της καρδιάς μας και οι οποίες αφορούν στη μυστηριακή σχέση μας με το Θεό.

(Από την παρουσίαση του εκδότη)

 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΥΜΝΩΝ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Α) Έννοια και στόχοι του μαθήματος

Β) Θρησκευτικοὶ και χριστιανικοὶ ύμνοι

Γ) Οι περίοδοι της εκκλησιαστικής Υμνογραφίας

 

1.- Η ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ (1ο – 5ος ΑΙΩΝΑΣ)

Α) Εισαγωγικά

Β) Οι ύμνοι της Καινής Διαθήκης

(α) Ο χριστολογικὸς ύμνος της προς Φιλιππησίους (2, 6-11)

(β) Ο χριστολογικὸς ύμνος της προς Κολοσσαείς (1, 12-20)

(γ) Οι χριστολογικοὶ ύμνοι της Α΄προς Τιμόθεον (3,16) και της Α΄ Πέτρου (3, 18-19)

(δ) Αρχαίοι βαπτισματικοὶ ύμνοι; (Ἐφεσ. 4, 4-6/ 5,14// Β΄ Τιμ. 2, 11-13// Α΄ Πέτρου 2, 21-25/ 3, 18-22)

(ε) Δοξολογικοὶ ύμνοι προς το Θεό-Πατέρα (Ρωμ. 11, 33-36/ Α΄ Τιμ. 6, 15-16) και προς τον Τριαδικὸ Θεὸ (Εφεσ. 1, 3-14)

(στ) Ύμνοι της Αποκαλύψεως

Γ) Η «επιλύχνιος ευχαριστία»

Δ) Ύμνοι της αρχαϊκής εκκλησιαστικής Γραμματείας

(α) Ο χριστολογικὸς ύμνος της Α΄ Κλήμεντος προς Κορινθίους (59, 3)

(β) Επιστολὴ προς Διόγνητον και Ομιλία εις το Πάσχα του Μελίτωνος Σάρδεων

(γ) Οι μαρτυρίες περὶ ύμνων του Ιγνατίου Αντιοχείας (+108) και Πολυκάρπου Σμύρνης (+155)

Ε) Κοινωνικοὶ ύμνοι της αρχαϊκής Εκκλησίας

ΣΤ) Διάφοροι άλλοι ύμνοι

Ζ) Ο αντιφωνικὸς τρόπος ψαλμωδίας. Τα υποψάλματα

Η) Τα Τροπάρια και τα είδη τους

Θ) Μεταγενέστερα είδη Τροπαρίων

Ι) Αρχαίοι ύμνοι της Εκκλησίας

ΙΑ) Οι ύμνοι των αιρετικών και η αντίδραση της Εκκλησίας

ΙΒ) Οι πρώτοι «κατά στίχον» ύμνοι

ΙΓ) Η προσῳδιακὴ χριστιανικὴ ποίηση

(α) Εἰσαγωγικὰ

(β) Παραδείγματα προσῳδιακών ύμνων

 

2.- Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (5ος – 7ος αι.)

Α) Ο όρος «Κοντάκιο»

Β) Οι πρόδρομοι του Κοντακίου

Γ) Η γένεση του Κοντακίου

Δ) Η δομή του Κοντακίου

Ε) Περιεχόμενο του Κοντακίου

ΣΤ) Γλώσσα των Κοντακίων

Ζ) Τα χαρακτηριστικά των Κοντακίων

Η) Η μετρική του Κοντακίου

Θ) Ο τρόπος ψαλμωδίας του Κοντακίου

Ι) Η προέλευση του Κοντακίου

ΙΑ) Διαίρεση και λειτουργική χρήση των Κοντακίων

(α) Βιβλικά

(β) Αγιολογικά ή πανηγυρικά

(γ) Περιστασιακά

ΙΒ) Τα τμήματα του Κοντακίου

(α) Το Προοίμιο

(β) Οι οίκοι

(γ) Το εφύμνιο

(δ) Η ακροστιχίδα

ΙΓ) Η λειτουργική χρήση των Κοντακίων

ΙΔ) Κοντάκια, Ιδιόμελα και Προσόμοια

ΙΕ) Τα Κοντακάρια

ΙΣΤ) Κοντάκιο και θρησκευτικό θέατρο

ΙΖ) Οι σπουδαιότεροι ποιητές της δεύτερης περιόδου

(α) Οι υμνογράφοι (πλην του Ρωμανού)

(β) Ρωμανός ο Μελωδός

(γ) Ο Ακάθιστος ύμνος

ΙΗ) Η παρακμή του Κοντακίου

 

3.- Η ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ (8ος – 11ος αι.)

Α) Ο Κανόνας και ἡ δομή του

Β) Οι δημιουργοί των Κανόνων

 

4.- Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ

 

5.- Η ΜΕΤΡΙΚΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ

 

6.- ΤΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Συναξαριακά ή εορταστικά

Β) Επιγράμματα σε πρόσωπα και γεγονότα των θείων Γραφών

Γ) Επιγράμματα σε εκκλησιαστικά πρόσωπα και αξιώματα

Δ) Επιγράμματα σε έργα τέχνης (εἰκόνες, τοιχογραφίες, ναούς κ.λπ.)

Ε) Επιτύμβια επιγράμματα

ΣΤ) Ιερά επιγράμματα σε χειρόγραφα

 

7.- ΤΟ ΘΕΜΑ ΚΑΙ Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΥΜΝΩΝ

 

8.- ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΟΡΟΛΟΓΙΑ

Α) Ακολουθία

Β) Τροπάριο (ανακεφαλαίωση)

Γ) Αὐτυμελο-Προσόμοιο

Δ) Ιδιόμελο

Ε) Εξαποστειλάριο (ανακεφαλαίωση)

ΣΤ) Δοξαστικό

Ζ) Υπακοή

Η) Αντίφωνα

Θ) Κεκραγάριο

Ι) Καταβασίες

ΙΑ) Κάθισμα

ΙΒ) Απολυτίκιον

ΙΓ) Μεγαλυνάρια

ΙΔ) Κοινωνικὸ

ΙΕ) Μακαρισμοί

(ΙΣΤ) Πασαπνοάρια

ΙΖ) Προκείμενο

ΙΗ) Τριαδικὸν

ΙΘ) Χερουβικό (ή χερουβικὸς ύμνος).

 

9.- ΣΥΝΤΟΜΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕΓΑΛΩΝ ΕΟΡΤΩΝ

 

10.- ΠΟΙΗΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ

 

11.- ΟΜΗΡΙΚΕΣ ΑΠΗΧΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ

 

12.- ΤΟ ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΤΗΝ Α’ ΩΔΗ ΤΩΝ ΑΣΜΑΤΙΚΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ

 

ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ